Prosiect Mawndiroedd a’r Ucheldir
Mewn ymateb i’r angen brys i fynd i’r afael â newid hinsawdd, mae Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog yn gweithio’n galed i ddiogelu’r storfa garbon helaeth sydd gan ein mawndiroedd. Mae hyn yn dilyn angen cydnabyddedig i gynyddu adfer mawndir, yn genedlaethol ac yn fyd-eang.
Mae’r Parc Cenedlaethol yn sefydlu cysylltiadau cydweithredol ag asiantaethau eraill fel yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru tra’n gweithio’n agos gyda phorwyr a thirfeddianwyr. O ganlyniad, mae’r Awdurdod wedi sicrhau cytundeb, cyllid a chymorth i wneud gwaith adfer mawndir a gwella llwybrau ucheldirol ar draws nifer cynyddol o leoliadau yn y Parc.
Ar gyfer 2023-25, mae Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog wedi derbyn £360,000 o gyllid drwy gronfa Llywodraeth Cymru, ‘Tirweddau Cynaliadwy, Lleoedd Cynaliadwy’, i adfer cynefin mawndir ac atgyweirio erydiad llwybr ucheldirol ar draws y Parc.
Yn ogystal, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi rhoi £253,000 i Awdurdod y Parc Cenedlaethol fel rhan o’r Rhaglen Gweithredu Mawndir Genedlaethol, gyda gwaith cysylltiedig yn cael ei gydlynu ar y cyd gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac Awdurdod y Parc. I gydnabod yr effeithiau buddiol ar ddŵr yfed yn nalgylchoedd cronfa ddŵr Canol y Bannau, mae Dŵr Cymru wedi dyrannu £185, 000 (2022 – 2025).
Drwy gyflawni’r gwaith hwn byddwn yn creu ucheldiroedd mwy gwydn ac yn helpu i frwydro yn erbyn newid yn yr hinsawdd.
Mae’r gwaith yn parhau yn hydref 2023 a bydd yn cael ei gwblhau erbyn gwanwyn 2025.
Cysylltiadau prosiect:
Richard Ball, Swyddog Prosiectau Cefn Gwlad a Mynediad
richard.ball@beacons-npa.gov.uk
Sam Ridge, Swyddog Prosiect Mawndir
sam.ridge@beacons-npa.gov.uk
Mawndiroedd Gwydn
Er bod amcangyfrifon o faint mawndir Pharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog yn amrywio, yr amcangyfrif uchaf yw 15,922 hectar o fawndir.
Mae mawn yn storfa garbon a dŵr bwysig ond mae’n hawdd ei niweidio. Gan weithio o fewn Strategaeth Adfer Mawndiroedd Bannau Brycheiniog (dolen), bydd Awdurdod y Parc yn gwneud gwaith adfer ar draws ardaloedd ucheldirol sydd wedi’u targedu i leihau erydiad mawn a mawn gwlyb fel ei fod yn dal carbon yn hytrach na’i allyrru i’r atmosffer.
Mae lleoliadau adfer yn cynnwys Pen Trumau, Waun Fach, Canol y Bannau a’r Mynydd Du.
Llwybrau Gwydn yr Ucheldir
Datblygodd y rhan fwyaf o lwybrau’r ucheldir ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog o ganlyniad i ddefnydd hamdden. Mae llawer o’r llwybrau hyn wedi’u herydu’n ddrwg yn enwedig y rhai ar lethrau serth neu sy’n croesi’r mawndiroedd neu briddoedd eraill sy’n dal dŵr.
Mae erydu’r llwybrau sy’n croesi’n hucheldiroedd yn gallu difrodi cynefinoedd a’r mawndir maen nhw’n eu croesi. Yn ystod y prosiect hwn, bydd gwaith adfer mawn yn cael ei wneud yr un pryd â thrwsio llwybrau’r ucheldir er mwyn lleihau erydu. Bydd hynny’n iachau’r mawndiroedd, yn rhwystro rhagor o allyriadau carbon o’r mawn sydd wedi’i erydu ac sy’n gollwng dŵr, yn gwarchod arteffactau amgylcheddol hanesyddol ac yn gwneud ein tir yn fwy ecolegol wydn yn wyneb newid hinsawdd.
Mae llwybrau’n cael eu trwsio mewn mannau, gan gynnwys:
Pen Cerrig Calch
Craig y Fan Ddu
Rhos Dirion
Mae llwybrau eisoes wedi’u trwsio mewn sawl man yn y Parc Cenedlaethol. Daw canlyniadau positif darparu llwybrau cynaliadwy mewn ardaloedd o fawn neu ar lethrau serth yn amlwg yn gymharol gyflym, er enghraifft yn Waun Fach yn y Mynyddoedd Duon.
Cerrig lleol, ble bynnag y mae’ bosibl, sy’n cael eu defnyddio ac eir i gryn drafferth i wneud yn siŵr fod aliniad y llwybr yn cyd-fynd â’r tirwedd, ac yn aflonyddu cyn lleied â phosibl ar y fflora a’r ffawna, Mae’r gwaith hefyd yn cael ei wneud y tu allan i’r tymor nythu a deunyddiau’n cael eu cludo trwy’r awyr rhag difrodi’r ddaear os bydd angen.
Pam ein bod am ddiogelu’n mawndiroedd?
Mawndiroedd yw storfa garbon fwyaf y DU
Mae mawndiroedd iach yn storio mwy o garbon nag y maen nhw’n ei ryddhau ac yn eu gwneud yn storfeydd carbon pwysig.
Oherwydd yr amodau asidig a’r dŵr sy’n bresennol mewn corsydd blanced, mae planhigion yn pydru’n araf iawn. Mae hyn yn arwain at gronni mawn araf ond cyson sy’n cloi yn y carbon.
Mae’r amodau dyfriog, asidig ac anaerobig sy’n nodweddu mawndiroedd yn amgylcheddau delfrydol ar gyfer cadwraeth hirdymor olion archeolegol organig. Mae cronni mawn cyson yn arwain at ddilyniannau gydag uniondeb cronolegol: mae rhan fertigol trwy fawndir heb ei darfu yn cynrychioli ‘haenen’ yn ôl trwy amser.
Ar fawndiroedd iach, heb eu haflonyddu, mae dyfnder y mawn yn cynyddu ar raddfa o 1mm y flwyddyn.
Mae mawndiroedd yn ffynonellau hanfodol o ddŵr yfed.
Mae corsydd blanced a chorsydd uchel yn ffynonellau nentydd ac afonydd ac mae’r un peth yn wir ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, lle mae Dŵr Cymru yn cael o leiaf hanner ei gyflenwadau dŵr yfed yn ddyddiol.
Mae corsydd mewn cyflwr gwael yn rhyddhau carbon a chyfansoddion eraill a llaid mawn yn y dŵr, sy’n effeithio ar ansawdd y dŵr yng nghronfeydd ddŵr yfed y Parc. Mae adfer corsydd yn raddol yn cyfrannu at ansawdd y dŵr ac yn lleihau costau ei drin. Mae storio dŵr yr ucheldir mewn corsydd hefyd yn hanfodol i hyfywedd cynhyrchu trydan dŵr ar raddfa fach yn y dyfodol.
Mae gorgorsydd mewn cyflwr gwael yn rhyddhau mwy o garbon nag y maen nhw’n ei gadw.
Heb orchudd o blanhigion, nid yw corsydd yn gallu dal na storio cymaint o garbon. Mae mawn yn cael ei ddinoethi i’r aer a’r elfennau, sy’n ei erydu ac yn ei bydru ac mae’n diflannu o’r rhostiroedd. Mae hynny’n gallu digwydd ar raddfa o hyd at fetr o ddyfnder mawn y flwyddyn mewn rhai rhannau o’r DU. Mae symiau enfawr o garbon a oedd, o’r blaen, yn cael eu storio yn y mawn, yn cael eu rhyddhau i’r atmosffer a’r afonydd. Dyna pam mae mawndiroedd wedi’u difrodi’n cyfrannu cymaint at allyriadau nwyon tŷ gwydr a dyma un o’r rhesymau pam ei bod mor bwysig eu gwarchod a’u hadfer. Maen nhw hefyd yn gartref i rywogaethau bywyd gwyllt prin a bregus.
Wrth warchod ac ail dyfu gorchudd o blanhigion ar orgorsydd wedi’u difrodi, rydym yn anelu at:
- atal mawn rhag erydu o’r rhostiroedd
- colli llai o garbon
- amsugno mwy o garbon
- troi’r ffynonellau carbon sydd wedi’u difrodi’n ôl fod yn storfeydd carbon
- gwella ansawdd dŵr
- cadw a gwella bywyd gwyllt arbennig corsydd mawn
- Iachau’r tirwedd a gwella profiadau ymwelwyr
Mae ein gwaith yn gallu arwain at gadw mwy o garbon, gan helpu i ymladd newid hinsawdd ac adfer natur.
Mae ail dyfu gorchudd o blanhigion ar fawndiroedd yn ein galluogi i leihau erydu, gwella ansawdd y tirwedd a thrawsnewid ffynhonnell o garbon yn storfa.
Trwy gyfrifo faint o garbon sy’n cael ei gadw a faint sy’n cael ei golli, rydym yn gallu asesu effaith ymarferion rheoli tir yn nhermau rheoli carbon.
Yn ogystal, mae rhostir yn y cyflwr ecolegol gorau’n ardaloedd gwell ar gyfer bywyd gwyllt ac yn gallu gwrthsefyll yn well y sioc a straen o newid hinsawdd, sy’n arwain at fanteision pellach i’r cymunedau a’r aneddleoedd i lawr yr allt ac i lawr yr afon a’r gwynt.
Mae’r holl waith hyn yn rhan o gydnabyddiaeth ehangach bod llawer o rywogaethau fel y gylfinir yn dirywio ar draws y Parc. Drwy gydweithio gellir manteisio ar gyfleoedd gwaith i ddod ag adferiad natur gan wella cysylltedd â systemau tir ac afonydd caeedig yn unol â’n cynllun gweithredu adfer natur.
Gwirfoddolwyr yn helpu ar Ben Trumau ac yn cael eu cyfweld gan Coast & Country. Os hoffech chi helpu, edrychwch ar Gyfleoedd Gwirfoddoli.
Hinsawdd, Dŵr, Natur, Pobl a Lle yw’r prif negeseuon a amlinellir yng Nghynllun Rheoli’r Parc Cenedlaethol.
Mae Hinsawdd, Dŵr a Natur yn cael sylw uniongyrchol gan adfer mawndir. Mae’r bobl yn cynnwys contractwyr medrus sydd yn meddu ar ddealltwriaeth o sensitifrwydd y tirweddau hyn. Mae nifer cynyddol o fewn y Parc, a lle bo hynny’n bosibl defnyddir deunyddiau lleol fel gwlân gan ddod â refeniw yn ôl i’r economi leol. Yn yr Awdurdod, mae cefnogaeth tîm y Warden ochr yn ochr â chynorthwyydd llwybr a mawndir yn help i ddarparu’r prosiectau gydag arbenigwyr sy’n darparu cyngor technegol.
Yr un mor bwysig yw gwirfoddolwyr y Parc Cenedlaethol sy’n teimlo cysylltiad agos ag ucheldiroedd y Parc ac sydd yn cynnig amser, yn aml mewn tywydd gwael i adfer a thirfesur gan helpu i gael gwell dealltwriaeth o’n mawndiroedd.
Mae mawndiroedd yn meddiannu ymdeimlad cryf o le yng nghymunedau y Parc. Mae gweddillion archeolegol o filoedd o flynyddoedd o weithgaredd dynol yn parhau i fod mewn cyflwr da ar y tu mewn ac o dan y mawn. Mae mawndiroedd yn cael eu gwerthfawrogi am y wybodaeth sydd ganddynt ar newidiadau yn yr hinsawdd, yr amgylchedd a llystyfiant yn y gorffennol, y gellir eu datgelu trwy astudio paill, planhigion, gweddillion pryfed a phramidau eraill. Mae adfer mawndir yn y Parc Cenedlaethol yn cael ei lywio a’i gefnogi gan asesiad archeolegol, er mwyn sicrhau bod ein hamgylchedd hanesyddol yn cael ei ddiogelu yn ystod gwaith. I gael gwybod mwy am dreftadaeth y Parc, gweler y gronfa ddata ar-lein o gofnodion yr Amgylchedd Hanesyddol. I gael rhagor o wybodaeth am dreftadaeth ein parc, ewch i’n gwefan.
Sut ydym ni’n atal erydu
Cafodd y gorgorsydd yn yr ardal hon eu difrodi’n ddrwg gan 200 mlynedd o lygredd yn yr atmosffer, yn ogystal â chan lu o ffactorau eraill gan gynnwys llosgi heb ei reoli a llosgi bwriadol, pwysau pori trwm hanesyddol a phwysau sathru gan ymwelwyr. Mae hynny wedi arwain at golled ddifrifol o rai mathau pwysig o lystyfiant ar y bryniau ac o ganlyniad mae wedi gadael y mawn yn noeth ac yn agored i’r elfennau ac yn erydu.
Rydym yn adfer mawn noeth mewn tri cham:
Ein cam cyntaf yw sefydlogi’r mawn noeth rhag colli rhagor ohono.
Mewn tywydd oer mae’r rhostiroedd uwch yn dioddef cylchoedd dyddiol parhaus o rewi a dadmer. Mewn tywydd poeth, sych mae’r mawn yn sychu. Felly, mae’r tywydd oer a phoeth fel ei gilydd yn rhyddhau’r haenau wyneb y mawn a’r mawn yn cael ei chwythu gan y gwynt a’i olchi i ffwrdd gan y glaw.
Ein hail gam yw sefydlogi’r mawn noeth er mwyn i blanhigion dyfu
Unwaith y bydd planhigion wedi sefydlu, mae’u gwreiddiau’n dal y mawn at ei gilydd, gan atal colli rhagor o fawn. Ar ardaloedd gwastad a llethrau ysgafn, byddwn yn gorchuddio’r mawn gyda ‘thocion’ grug
Mae hynny’n amddiffyn y mawn rhag erydu ac yn creu nid yn unig amodau sefydlog i hadau egino ond hefyd ficrohinsawdd sy’n helpu i warchod planhigion ifanc mewn tywydd garw. Mae’r tocion yn cynnwys hadau grug yn ogystal â darnau mân o fwsogl a sborau. Wrth i’r planhigion newydd dyfu, mae rhwydweithiau o wreiddiau’n cael eu ffurfio sy’n helpu i gadw’r mawn yn ei le.
Weithiau byddwn yn ail ffurfio’r tir ar dirwedd sydd wedi’i erydu ac â rhigolau dwfn.
Mae gan rai tirffurfiau, fel gylïau a ffurfiwyd gan erydiad, ochrau sy’n rhy serth i frau grug aros yn ei le. Un ffordd o fynd i’r afael â hyn yw eu hail-broffilio. Lle y gallwn gael mynediad i’r gagendor â pheiriannau, gellir lleihau ochrau serth i onglau ysgafnach o 30 i 45 °.
Mae’r llystyfiant sy’n cael ei godi wrth ail broffilio, ac oedd mewn perygl o gael ei golli i erydiad, yn cael ei ail blannu ar y llethrau newydd er mwyn helpu eu sefydlogi. Mewn lleoedd eraill rydym yn defnyddio defnydd (geo-decsiliau) tirlunio y mae dŵr yn gallu treiddio trwyddo, mae hadau a phlanhigion yn gallu tyfu trwyddo ac mae’n gwbl bioddiraddadwy. Mae’n aros yn ei le am tua thair blynedd; mae hynny’n ddigon hir i’r hadau sefydlu a chymryd dros y rôl o sefydlogi’r mawn.
Gweithio gyda dŵr
Ail wlychu – adfer cynefin i gael cors fawn wlypach, fwy corsiog
Y broblem
Mae gorgors mewn cyflwr da yn wirioneddol wlyb gyda’r tabl dŵr (tir wedi’i lenwi â dŵr yn barhaus) o fewn 10cm o’r wyneb. Canlyniad mawn yn erydu yw fod llawer o ardaloedd o fawndir ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog wedi draenio sy’n eu gwneud yn llawer sychach. Mae’n gwaith cadwraeth yn anelu at atal sychu’r rhostiroedd ac ail wlychu’r corsydd, a fydd o fantais i’r cyflenwad dŵr ac i fioamrywiaeth.
Ar draws y Parc Cenedlaethol mae yna lawer o orgorsydd mewn cyflwr gwael ac sy’n erydu’n gyflym. Mae hynny’n gadael y mawn yn noeth ac yn agored i erydiad. Dros amser, mae rhigolau erydu wedi ffurfio, rhai mor ddwfn erbyn hyn nes cyrraedd y creigwely. Maen nhw’n gallu bod cymaint â 4 metr o ddyfnder, yn draenio’r mawn ac yn ei sychu. Mewn mannau eraill, mae gorgorsydd wedi’u draenio a’u sychu oherwydd y polisi hanesyddol o dorri ‘ffosydd bychan bas’ ynddynt h.y. grid o ddraeniau dwfn, syth.
Beth rydym ni’n ei wneud i helpu
Mae cau’r rhigolau a’r ffosydd bychan bas trwy osod argaeau yn gwrthdroi’n effeithiau hyn trwy gadw’r dŵr a’r gwaddodion, sy’n arafu llif y dŵr ac yn cadw mwy ohono yn y mawn. Mae hyn yn codi’r tabl dŵr gan arwain at yr amodau sydd eu hangen i gorsydd ddatblygu eto.
Mae yna ddau brif gategori o argae:
Treiddadwy – defnyddiau megis tocion grug, coed neu garreg. Mae’r rhain yn arafu llif y dŵr ac yn dal y gwaddod a fydd yn casglu gyda phlanhigion yn tyfu ynddo.
Anhreiddiadwy – defnyddio mawn neu blastig. Mae’r rhain wedi’u dylunio i ddal y dŵr, creu pyllau a chodi’r tabl dŵr. Mae’r math o argae y byddwn yn ei ddefnyddio’n dibynnu ar y lleoliad, beth sydd ar gael, beth sy’n ymarferol a beth ydym ni eisiau ei gyflawni.
Mwsoglau Sphagnum
Mae gorgors weithgar yn cynnwys cymuned arbennig o blanhigion.
Y mwyaf hanfodol o’r planhigion hyn yw’r mwsoglau Sphagnum – planhigion sylfaenol i sefydlu mawn. Heb y mwsoglau hyn, ni fyddai gorgors yn gallu ei chynnal ei hunan, felly mae’n hanfodol fod mwsoglau Sphagnum yn cael eu hannog ble maen nhw’n dal i fodoli yn ac yn cael eu hail gyflwyno ble maen nhw wedi diflannu.
Mewn rhai rhannau o’r Parc Cenedlaethol mae’r rhywogaethau Sphangnum wedi’u colli oherwydd llygredd diwydiannol hanesyddol, llosgi, pwysau pori trwm, sathru dan draed neu gyfuniad o bob un o’r rhain. Mewn llawer o leoedd, mae Sphagnum o unrhyw fath yn absennol neu’n brin ac mae safleoedd sydd newydd eu adfer a’u sefydlu yn aml yn rhy bell o gorgorsydd iach i Sphagnum allai eu hadfer yn naturiol.
I adfer y cydbwysedd, mae’n rhaid i ni ganfod ffynonellau o rywogaethau Sphagnum addas i’w cyflwyno ar y safleoedd sydd wedi’u hadfer. I wneud hynny, rydym yn defnyddio mwsogl Sphagnum ar ffurf planhigion plwg sydd naill ai wedi’u tyfu neu’u cynaeafu o safleoedd coedwigoedd masnachol lleol, ac yn eu plannu â llaw.
Mae gan orgors iach amrywiaeth eang o blanhigion. Os nad oes ffynonellau lleol o hadau, yn ogystal â Sphagnum a grug, ger safle sydd i’w hadfer, gallwn blannu planhigion rhostir brodorol gyda gwreiddiau sy’n lledaenu er mwyn helpu i sefydlogi’r mawn, cynyddu bioamrywiaeth y rhostiroedd a darparu cynefin pwysig a bwyd ar gyfer amrywiaeth eang o fywyd gwyllt.
Ymgynghori
Cyn dechrau ar adfer unrhyw un o’n mawndiroedd ac ar waith ar lwybrau’r ucheldir, byddwn yn ymgynghori â Chyfoeth Naturiol Cymru, os bydd y waith ar Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig, gyda’r tirfeddiannwr perthnasol a’r cymdeithasau tir comin perthnasol oherwydd mae pob un o orgorsydd a chyforgorsydd y Parc ar dir comin wedi’I gofrestru. Rydym yn cynghori’r Fforwm Mynediad Lleol oherwydd mae pob un o’r safleoedd hyn hefyd ar dir mynediad.
Gwyddoniaeth a dealltwriaeth
Rydym yn adeiladu corff o ddealltwriaeth wyddonol sy’n tyfu wrth i fwy o brifysgolion ac ymchwilwyr gynnal ymchwil pwysig ynghylch effeithiau mawndiroedd mewn cyflwr gwael a’r manteision o adfer cynefinoedd.
Trwy arolygon, rydym hefyd yn dod i ddeall yn well ystod a chyflwr ecolegol mawndiroedd y Parc.
Strategaeth Mawndir ac Adferiad
Cydnabyddiaeth:
Daeth llawer o’r wybodaeth o ‘Moors for the Future’
(https://www.moorsforthefuture.org.uk)